K O D   K I C O Š A
  
Tihomir R. Πorđević
 
NARODNE MERE
 
 
   Interesovalo me je da saznam, kakve je mere naš narod stvorio životom, radom i iskustvom, pa se njima u svojim odnosima služi. Za to sam i na to obraćao pažnju, te što sam saznao ovde saopštavam, bez ikakvog drugog govora o tome.
 
Mere za dužinu
 
   Dlaka, e. f. = dužina za širinu neisečenog nokta na ruci, od prilike 1-2 milimetra. - Po neki put se, u šali, upotrebljava kao mera i "konjski nokat." Kad neko n. pr. kaže da je još za nokat falilo pa da nešto dosegne dotle i dotle; drugi mu, kad nije tako, u šali rekne: jest, ali za konjski nokat.
 
   Prst, a. m. = dužina za širinu prsta. (U severnom delu srpskog naroda).
   Prs, prsta. m. = isto. (U južnom delu srpskog naroda).
 
   Palac, lca. m. = dužina za širinu palca. (Svud).
 
   Kljekavac, vca. m. = dužina od vrha palca do prvog mu zglavka; n. pr.: Ped i kljekovac dugačko. (Okruzi: niški, vranjski, pirotski).
   Kolček, a. m. = isto. (Serez u Maćedoniji).
 
   Zengija, e. f. = dužina za širinu noge čovečje. (Aleksinac i okolina, Župa, Stara Srbija, Berane, Kumanovo, okrug pirotski).
   Uzengija, e. f. = isto. (okr. valjevski).
   Preka, e. f. = isto. (okr. valjevski).
   Prijeka, e. f. = isto. (Prijepolje, Priboj, Pljevlje).
   Popreka i poprijeka, e. t. = isto. (Berani).
   Popriječka, e. f. = isto. (okr. užički).
 
   Šaka, e. f. = dužina za širinu šake. (Svud).
   Sudlanica, e. f. = isto. (Kolubara, Rudnik, Levač, okr. užički).
   Vatka, e. f. = isto. (srez lužnički u okr. pirotskom)
   Vaćka, e. f. = isto. (Kumanovo, srez vlasotinački u okr. vranjskom).
   Faćka, e. f. = isto. (srez aleksinački i moravski u okr. niškom, srez leskovački). - U Aleksinačkoj Moravi meri se po nekad i žito, kad je na gomili, na faćke. Pobode se u gomilu žita do dna štap, pa se onda obeleži dokle je štap ušao u žito. Obeležena se dužina posle meri faćkama da se vidi koliko je faćaka gomila visoka.
 
   Čeperak, rka. m. = dužina od vrha palca do vrha kažiprsta kad se prsti rašire. U Vukovom Rječniku je kod te reči primer. Ni od pedao ni od čeperaka dva dućana pokrilo (t. j. kozji rep).
   Čip'r'k, rka. m. = isto. (srez lužnički u okrugu pirotskom).
   Čep'r'k, rka. m. = isto. (srez leskovački i vlasotinački u okrugu vranjskom).
   Rogušica, e. f. = isto. (U Hrvatskoj, vidi Vukov Rječnik kod te reči).
 
   Ped, a. m. = dužina od vrha palca do vrha malog prsta kad se ruka raširi. (Aleksinac, Novi Krajevi).
   Ped, i. f. = isto: Od muškijeh puno devet pedi (Vuk, Rječnik).
   Peda, e. f. = isto: Svaka rana od pede junačke (Vuk, Rječnik, kod te reči).
   Pedalj, lja. m. = isto: Sedam rana od sedam pedalja (Vuk, Rječnik, kod te reči).
   Pedτ, la. m. = isto. (okr. užički i valjevski).
  
   Stopa, e. f. = dužina za dužinu čovečje stope. (okr. valjevski, kruševački, Stara Srbija, Berane, Levač).
   Stupalo, a. m. = isto. (okr. pirotski).
   Stupka, e. f. = isto. (srez aleksinački i vlasotinački).
   Stupaljka, e. f. = isto. (okr. pirotski, niški, Kumanovo).
   Noga, e. f. = isto. (Aleksinac, Stara Srbija, Berane, Serez, Temnić).
 
   Šuk, a. m. = dužina za širinu dveju pesnica sa raširenim palcima. (Svuda).
   Pτ šuka = dužina za širinu jedne pesnice sa opruženim palcem. (Svuda).
 
   Lakat, kta m. = dužina od lakta do vrha velikoga prsta na ruci. (Gotovo svuda). U Vukovom Rječniku ta reč znači die elle, ulna, i kod nje su primeri: trista lakata (n. p. propao u zemlju); nekom dukat nekom svile lakat. - U Aleksinačkoj Moravi i još nekim istočnim krajevima Srbije lakat je dužina od lakta preko vrha prstiju pa čak do zglavka (zgloba) na ruci. Ovu meru upotrebljavaju žene pri merenju platna i zovu je po nekad i terziski aršin za razliku od ženskog aršina ili velikog aršina, čija dužina iznosi od ispod miške pa preko vrha prstiju opružene ruke do zglavka.
   Lak, a. m. = isto sto i lakat. (okr. pirotski). - Lak u Izvoru u srezu nišavskom u okr. pirotskom znači dužinu od ramena do vrha velikoga prsta na ruci.
   Aršin, a. m. = isto sto i lakat. (Vuk, rječnik kod te reči).
   Endeze, zeta. m. = isto. (Vuk, Rječnik sa primerom: u dubinu trista endezeta).
   Rif, a. m. = isto. (Vuk, Rječnik).
 
   Korak, a. m. = dužina koliko čovek korači. (Šumadija, Levač).
   Korakljaj, a. m. = isto. (Vuk, Rječnik).
   Škrok, a. m. = isto. (Vuk, Rječnik).
   Skrok, a. m. = isto. (okr. pirotski).
   Skroč, a. m. = isto. (Aleksinac i okolina, srezovi leskovački i vlasotinački u okr. vranjskom).
   Koračaj, a. m. = isto. (Rudnik, okrug rudnički).
   Kroč, a. m. = isto. (Stara Srbija).
   Krok, a. m. = isto. (okr. kruševački).
 
   Rukalj, alja. m. = dužina od sredine prstiju do kraja ruke. (Blace, selo u okr. topličkom).
 
   Pola rastegljaja = isto (Rudnik, okr. kruševački, Novi Pazar, Berani).
   Pola rasteglja = isto. (Temnić).
 
   Držalica, e. f. = dužina za dužinu držalice od sekire. Upotrebljava se za merenje dužine drva. (okr. užički, rudnički, valjevski).
   Držaljica, e. f. = ista dužina i upotreba. (Resava).
   Držalja, e. f. = ista dužina i upotreba (srez aleksinački).
   Držalje, a. n. = ista dužina i upotreba (srez moravski u okr. niškom).
 
   Maška, e. f. = štap dug od prilike Ύ metra. Upotrebljava se kao mera pri igranju klisa. (okr. niški).
   Pala i palica, e. f. = ista dužina i upotreba. (okruzi užički, rudnički, valjevski i podrinski).
 
   Tojaga, e. f. = štap dug oko jednog metra. Upotrebljava se kao mera pri igranju džilipa.(1) (Srez leskovački i vlasotinački).
 
   Brana, e. f. = dužina za od prilike 1½ met. (srez. moravski okrug niški). - Upotrebljava se po nekad i za merenje površine.
 
   Rastegljaj, a. m. = dužina od kraja jedne do kraja druge ruke, kad se rašire. (Resava, Berani, okr. užički). U Beranima i okr. užičkom pravi se razlika između tri rastegljaja: muški rastegljaj, ženski rastegljaj (ređe) i detinji rastegljaj, prema veličini. - U Vukovom Rječniku kod te reči je primer: daj mi jedan rastegljaj konca.
   Rastegalj, glja. m. = isto. (Resava).
   Rastež, a. m. = isto. (srez aleksinački, srez lužnički okr pirotski).
   Rasteg, a. m. = isto. (srez aleksinački i moravski u okr. niškom).
   Čovečiji fat = isto. (Kosmaj, Šumadija).
   Fat i vat = isto. (okr. užički).
 
   Povodac, oca. m. = dužina od prilike za jedan hvat. (okr. užički). - Upotrebljava se kao mera za visinu sunca iz jutra ili pred veče: Odskočilo sunce za čitav povodac; spustilo se sunce na dva povoca.
   Povodnik, a. m. = ista dužina i ista upotreba. (okr. kragujevački).
 
   Sarana, e. f. = dužina za čovečje telo kad se položi po zemlji. (Valjevo).
   Čoveči boj = visina ili dubina za visinu čovečjeg tela. (srezovi aleksinački i moravski  u okr. niškom, okr. pirotski, vranjski).
   Čovečji boj = isto. (okr. užički, kruševački i još na mnogo mesta).
 
   Ukop, a. m. = dužina od šest stopa onoga ko meri. Mera se upotrebljava samo pri bacanju kamena s ramena, da se izmeri odstojanje bačenog kamena od mete. (Stara Srbija, okr. užički, Berani, Kumanovo, Šumadija).
 
   Ostan, sna. m. = dužina od prilike 1½ - 2 metra. Upotrebljava se za merenje visine sunca iz jutra i pred veče: izašlo ili spustilo se sunce na 2 osna; isto tako se upotrebljava i za merenje širine uzoranog zemljišta: izorali smo već za dva osna. (srez aleksinački i moravski u okr. niškom, srez lužnički u okr. pirotskom).
   Ost'n, a. m. = ista dužina i upotreba. (srez leskovački i vlasotinački).
   Oratnjak, a. m. = ista dužina i upotreba. (srez nišavski okr. pirotski).
 
   Koplje, a. m. = dužina za dužinu koplja (oko 2 metra). U Vukovom Rječniku je kod te reči primer: Odskočilo (ili iskočilo) sunce s koplja. - U narodnim pesmama često se peva kako konjic: po tri koplja u dužinu skače, po četiri nebu pod oblake.
 
   Motka, e. f. = dužina od 2 - 3 metra. (Župa, Resava, okr valjevski, niški). (2)
 
   Vrljika, e. f. = dužina od prilike tri metra. Upotrebljava se za merenje dužine oko guvna ili sena. (okr. užički, niški).
 
   Konopac, pca. m. = dužina za od prilike 10 metara. (Župa, Kosovo Polje, okr. valjevski, pirotski). (3)
   Juže, južeta. p. (množina južinja) = isto. (Kumanovo i okolina, srezovi: vlasotinački i leskovački).
   Uže, eta. n. = U Vukovom Rječniku kod te reči stoji: (u primorju) ein Mass mensura: Od njih Vuko daleko tri uža.
   Urivak, vka. m. = je u Beranima konopac od kozine, a upotrebljava se za merenje dužine kao i konopac. U Beranima se upotrebljava i reč konopac za merenje dužine, ali samo kao mera za visinu sunca: Sunce se diglo ili spustilo za tri konopca.
   Hortoma, e. f. = isto što i konopac za meru. (Serez u Makedoniji).
 
   Baba, e. f. = dužina za 10 maški. Pri igranju klisa 10 maški čini jednu babu. Nekad i 5 maški čini babu, nekad 20, kako se kad pogode. (srez aleksinački i moravski u okr. niškom). - U srezovima vlasotinačkom i leskovačkom deset tojaga čini jednu babu.
 
   Jašanka, e. f. = upotrebljava se kao mera pri igranju klisa, dokle će se jahati nadigrana strana. Uzme se u desnu ruku maška za jedan kraj, a drugi se kraj podigne u vis. Na pesnicu pored maške mete se kliska (klis). Kliska se pesnicom odbaci a maškom udari, pa dužina dokle kliska otidne zove se jašanka. Do jašanke se jaši pobeđena strana u igri. (Aleksinac, Beograd).
   Jašalica, e. f. = dužina dokle se može baciti klis iz desne ruke kad se levom rukom drži za desno uvo, a kroz nju se provuče desna ruka u kojoj je klis. Jašalica se zove i ona dužina dokle otide klis kad se udari maškom da odskoči, pa tako podignut udari maškom da odleti. Ovako se udara tri put da se dobije jašalica. Upotreba ista kao i kod jašanke. (Valjevo). - Jašanki i jašalici je slična jalica, koju opisuje Vuk Karadžić pri igranju klisa. (Život i običaji naroda srpskog, str. 280.).
 
   Puškomet, a. m. = dužina dokle može puška da dotera. (Svuda).
 
   Dogled, a. m. = dužina dokle čovek može da dogleda.
 
   Dan, a. m. = dužina koju čovek za jedan dan može preći: dan 'oda, dva dana daleko. (Svud).
 
   Napominjem samo to da se u Vukovom Rječniku "konac ili drvo, čime se što mjeri" zove: obumera, obumira, obumjera, omera, omijerka, omjerka. - U Aleksinačkoj se Moravi ono čime se što meri zove: obumera, omerka i mera.
 
(Nastaviće se)
 
 
   1) Džilit je neka vrsta klisa, samo što je kliska veća no pri igranju klisa.
   2) G. Stojan Novaković u objašnjenu člana 198. Dušanovog Zakonika (izdanje od 1898.), na str. 266. veli da je u Vizantiji mat, kao mera težine za žito iznosio 40 litara; jedna litra računala se kao dovoljna za usev pet kvadratnih orgija. - motaka; u matu je bilo 200 kvadratnih motaka. Jedna ta motka - orgija - određivala se ovako. Čovek običnog uzrasta (ni previsok ni prenizak), kad bi stao pravo pa uzdigao u vis svoju desnu ruku davao je meru motke ili orgije od vrha palca uzdignute mu ruke do zemlje. Drugim načinom merila se motka ovako: kraj konopca utvrdio bi se među prstima jedne noge čoveka običnoga rasta; za tim bi se konopac preturio preko ramena i spustio do bedara. Na posletku motka ta hvatala je 9 pedalja, a pedalj se računao što  meri ruka od vrha palca do vrha malog prsta, kad se rastegne. Po tome je motka najpribližnija starome hvatu, ali je veća od njega. Merenje se obično vršilo konopcima koji su hvatali deset ili dvanaest motaka.
   3) G. Stojan Novaković u pominjatom objašnjenju čl. 198. Dušanovog Zakonika veli da su vizantiski zemljomeri računali u jedan konopac 10-12 motaka; motka je pak bila duga devet i po pedalja.
 
 
 
Karadžić
List za srpski narodni život, običaje i predanje
izdaje i uređuje
Tihomir R. Πorđević
Broj 1.
U Aleksincu, Januar 1901.
God. III
 
Nazad
 
Copyright © 2005-2013 kodkicoša.com